Đại tướng Tô Lâm làm chủ tịch nước kiêm bộ trưởng Công an?

Đại tướng Tô Lâm đã được Trung ương Đảng giới thiệu cho chức danh chủ tịch nước. Do ông chưa được miễn nhiệm chức bộ trưởng Bộ Công an nên một khi ông làm chủ tịch nước thì sẽ kiêm luôn chức bộ trưởng.

Sáng 19/5, Tổng thư ký Quốc hội Bùi Văn Cường cho biết, tại kỳ họp thứ 7 sắp tới, Quốc hội sẽ bầu chức danh chủ tịch nước đối với ông Tô Lâm.

Tuy nhiên, Quốc hội sẽ không thực hiện quy trình miễn nhiệm chức danh bộ trưởng Công an đối với ông Tô Lâm, đồng thời cũng chưa phê chuẩn nhân sự bộ trưởng Công an thay thế ông.

Theo lời ông Cường, tại Hội nghị Trung ương 9 khóa 13 (diễn ra từ ngày 16 đến 18/5), Trung ương Đảng "chưa giới thiệu nhân sự để bổ nhiệm bộ trưởng Công an".

"Vì thế, tại kỳ họp này chưa phê chuẩn, miễn nhiệm chức danh bộ trưởng Công an," báo Thanh Niên dẫn lời ông Cường.

Một số câu hỏi đã được đặt ra về việc Đại tướng Tô Lâm chưa được miễn nhiệm chức bộ trưởng Bộ Công an mà có thể được bầu làm chủ tịch nước.

Quốc hội sẽ có cuộc họp thường kỳ lần 7, được chia thành hai đợt: đợt 1 từ ngày 20/5 đến ngày 8/6; đợt 2 từ ngày 17/6 đến ngày 27/6.

Đảng chưa chọn được người

Ngoài việc thông tin rằng kỳ họp của Quốc hội chưa miễn nhiệm chức danh bộ trưởng Công an của ông Tô Lâm, Tổng thư ký Quốc hội Bùi Văn Cường còn cho biết:

"Nội dung nhân sự bộ trưởng Công an vẫn chờ cơ quan có thẩm quyền, Bộ Chính trị xem xét, quyết định."

Theo Điều 9 Luật Tổ chức Quốc hội 2014 thì vị trí phó thủ tướng, bộ trưởng và các thành viên khác của chính phủ một số là do Quốc hội phê chuẩn, theo đề nghị của thủ tướng Chính phủ theo danh sách đề cử chức vụ từng người.

Đấy là về mặt hình thức, còn về mặt thực chất thì các vị trí này đều do Đảng Cộng sản sắp xếp.

Câu nói của ông Cường cho thấy thực tế rằng, với cơ chế Đảng lãnh đạo toàn diện thì các sắp xếp về nhân sự của Đảng mới mang tính quyết định.

Việc bỏ phiếu tại Quốc hội là bước hợp thức hóa sự sắp xếp ấy của Đảng, bao gồm cả việc bầu, phê chuẩn hay miễn nhiệm các chức vụ.

Quốc hội chưa phê chuẩn chức vụ bộ trưởng bộ Công an là do Bộ Chính trị, Trung ương Đảng chưa thống nhất được người thay thế ông Tô Lâm.

Như để thuyết phục rằng việc ông Tô Lâm sẽ giữ hai chức chủ tịch nước và bộ trưởng Bộ Công an là điều bình thường, ông Bùi Văn Cường lấy ví dụ trường hợp ông Trần Hồng Hà khi được phê chuẩn giữ chức phó thủ tướng (tháng 1/2023) vẫn kiêm nhiệm chức vụ bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường.

Giờ đây, nếu ông Tô Lâm được Quốc hội bầu giữ chức chủ tịch nước (điều hầu như chắc chắn xảy ra), ông sẽ vẫn giữ chức bộ trưởng Bộ công an do chưa được miễn nhiệm.

Trả lời BBC News Tiếng Việt ngày 19/5, Tiến sĩ Hà Hoàng Hợp, nhà nghiên cứu cao cấp khách mời từ Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (ISEAS, Singapore), nói rằng theo quy định hiện hành của Hiến pháp và pháp luật Việt Nam, chủ tịch nước không thể kiêm nhiệm chức vụ bộ trưởng Công an.

Theo Hiến pháp 2013, chủ tịch nước là người đứng đầu nhà nước, thay mặt nước Cộng hòa XHCN Việt Nam về đối nội và đối ngoại, giữ vai trò là Người đứng đầu lực lượng vũ trang nhân dân và Hội đồng Quốc phòng và An ninh.

Hiến pháp cũng quy định, chính phủ chịu trách nhiệm trước Quốc hội và báo cáo công tác trước Quốc hội, Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ tịch nước.

Trong khi đó, bộ trưởng Công an là thành viên Chính phủ, lại chịu trách nhiệm trước Quốc hội và Thủ tướng Chính phủ về lĩnh vực được phân công phụ trách.

Ông Hợp phân tích với BBC:

"Việc kiêm nhiệm hai chức vụ này sẽ dẫn đến xung đột thẩm quyền và vi phạm nguyên tắc phân công, phân nhiệm, phân quyền trong bộ máy nhà nước. Ngoài ra, điều này cũng không phù hợp với tinh thần tập trung dân chủ, tập thể lãnh đạo trong hoạt động của bộ máy nhà nước.

"Vì những lý do trên, theo quy định hiện hành, trường hợp chủ tịch nước kiêm nhiệm chức vụ bộ trưởng Công an là không thể xảy ra trong hệ thống chính trị Việt Nam," ông Hợp nói, nhấn mạnh thêm rằng các chức vụ lãnh đạo quan trọng này đều phải được tách bạch và bổ nhiệm cho các cá nhân khác nhau để đảm bảo nguyên tắc tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước.

Do chức chủ tịch nước độc lập với chính phủ nên trường hợp ông Tô Lâm kiêm nhiệm sẽ dẫn đến sự "tréo ngoe" trong việc điều hành bộ máy nhà nước và chính phủ.

Điều 88 Hiến pháp quy định chủ tịch nước có nhiệm vụ và quyền hạn là "đề nghị Quốc hội bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm phó chủ tịch nước, thủ tướng chính phủ".

Như vậy, với cương vị là nguyên thủ quốc gia, ông Tô Lâm có quyền đề nghị Quốc hội miễn nhiệm, bãi nhiệm chức vụ của thủ tướng là ông Phạm Minh Chính.

Nhưng đồng thời, với cương vị bộ trưởng thì ông Tô Lâm lại dưới quyền Thủ tướng Chính. Ông Tô Lâm chịu trách nhiệm trước Quốc hội và ông Chính về lĩnh vực được phân công phụ trách.

Điều này khác với trường hợp ông Trần Hồng Hà, dù giữ chức phó thủ tướng kiêm bộ trưởng nhưng cả hai vị trí này đều cùng nằm trong chính phủ (tức nội các).

Trên Facebook cá nhân, ông Trương Huy San đặt vấn đề:

"Trong chính thể ta, chỉ duy nhất có Chủ tịch Hồ Chí Minh từng kiêm Bộ trưởng Bộ Ngoại giao một thời gian. Nhưng, Hồ Chí Minh trong Chính phủ lâm thời là Chủ tịch Chính phủ và sau Hiến pháp 1946 thì Chủ tịch nước là người đứng đầu chính phủ [có lẽ như tổng thống của các quốc gia theo mô hình cộng hòa tổng thống].

"Chủ tịch nước theo Hiến pháp 2013 là người đứng đầu nhà nước và thủ tướng chính phủ là người đứng đầu cơ quan hành chính nhà nước cao nhất. Thủ tướng kiêm bộ trưởng thì chẳng có băn khoăn gì.

"Tôi cũng không rõ có phải vai trò 'thống lĩnh các lực lượng vũ trang' là có thể kiêm thêm bộ trưởng Bộ Công an," ông Trương Huy San viết.

Ông cũng nói thêm rằng, tuy Hiến pháp không cấm chủ tịch nước kiêm bộ trưởng nhưng nguyên tắc là nhà nước chỉ được làm những gì pháp luật cho phép chứ không phải làm những gì pháp luật không cấm (khác với công dân là được làm những điều pháp luật không cấm).

Viễn cảnh Chủ tịch nước, Bộ trưởng Tô Lâm

Theo các chuyên gia, việc bà Trương Thị Mai từ chức đã tạo thêm áp lực lên Đại tướng Tô Lâm theo hướng ông rời Bộ Công an để làm chủ tịch nước.

Nhưng việc Đảng Cộng sản chưa chọn được người thay thế ông Tô Lâm ở vị trí bộ trưởng Công an mà đã giới thiệu ông để bầu chủ tịch nước cho thấy nhiều khả năng.

Một là có thể Đảng đang lúng túng trong vấn đề chọn nhân sự.

Hai là có thể ông Tô Lâm không muốn rời bỏ chức vụ bộ trưởng Bộ Công an, một vị trí có thực quyền, có thẩm quyền điều tra sâu rộng - để giữ chức chủ tịch nước, một vị trí mang tính lễ nghi nhiều hơn là thực quyền.

Cụ thể, nếu làm chủ tịch nước thì ông Tô Lâm không còn nắm Bộ Công an nữa, cũng có nghĩa là ông sẽ mất quyền điều hành trực tiếp bộ máy điều tra khổng lồ, vốn là công cụ chính của chiến dịch “đốt lò”. Đây hẳn là điều ông Tô Lâm ít mong muốn nhất.

Giờ đây, với việc Đảng chưa chọn được người làm bộ trưởng Công an, ông Tô Lâm đứng trước khả năng làm chủ tịch nước kiêm luôn ghế bộ trưởng.

Đó sẽ là một vị trí siêu quyền lực vì chủ tịch nước theo Hiến pháp là chủ tịch Hội đồng An ninh Quốc phòng, người thống lĩnh lực lượng vũ trang nhân dân (gồm Quân đội nhân dân, Công an nhân dân và Dân quân tự vệ).

Ông Tô Lâm đã củng cố quyền lực trong Bộ Công an khi nắm giữ chức bộ trưởng gần hai nhiệm kỳ.

Còn chức danh chủ tịch nước vốn được xem là chỉ mang tính lễ nghi. Gần đây có nhiều chức năng của nguyên thủ quốc gia lại do Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đảm nhiệm nên tính chất "ít thực quyền" của ghế chủ tịch nước càng rõ hơn. Nhưng nếu ông Tô Lâm kiêm nhiệm thì có thể chức danh chủ tịch nước sẽ mang tính thực quyền hơn vì ông giữ được quyền điều hành các hoạt động điều tra như trước đây.

Điều này được coi là lợi thế cho ông trong bối cảnh chính trường ngày càng nóng bỏng ở giai đoạn tiền Đại hội 14.

Bên cạnh đó, chủ tịch nước cũng thường được Bộ Chính trị chỉ định tham gia Ban Thường vụ Quân ủy Trung ương, cơ quan lãnh đạo mọi mặt của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với quân đội.

Tất nhiên, vị trí siêu quyền lực này, như đánh giá của các chuyên gia, là trái với Hiến pháp.

Về việc ông Tô Lâm trở thành chủ tịch nước, Tiến sĩ Bill Hayton trên trang web của Chatham House (Viện nghiên cứu Quốc tế Hoàng gia Anh) đã viết rằng Việt Nam sẽ càng tô đậm ấn tượng về một nhà nước “công an trị”.

Bởi lẽ, khi đó “Tứ Trụ” sẽ có hai người đi lên từ ngành công an là ông Tô Lâm và Thủ tướng Phạm Minh Chính.

Tính cả ông Chính và ông Lâm thì Bộ Chính trị có năm nhân vật xuất thân từ công an.

Giáo sư Zachary Abuza từ Đại học National War College (Mỹ) nhận định với BBC News Tiếng Việt rằng Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã "trao cho ông Tô Lâm quyền lực để chống tham nhũng và ông Tô Lâm đã sử dụng quyền lực đó để hạ tới 5 hoặc 6 ủy viên Bộ Chính trị".

Một nhà quan sát khác thì đánh giá với BBC rằng, việc giữ chức chủ tịch nước từ nay cho đến Đại hội 14 (đầu năm 2026) sẽ tạo bước đệm để Đại tướng Tô Lâm có thể tiếp quản ghế tổng bí thư.

Bởi lẽ, khi đã vào “Tứ Trụ”, ông có thể sẽ có suất đặc biệt tại Đại hội 14 để tái cử vì hiện ông đã 66 tuổi.

Bộ Công an

Bộ Công an là một bộ đầy quyền lực và đó là lý do vì sao các đời bộ trưởng luôn có chân trong Bộ Chính trị.

Nghị quyết về Dự toán ngân sách 2024 được Quốc hội thông qua cho thấy ngân sách chi cho Bộ Công an đứng thứ hai sau Bộ Quốc phòng - với hơn 113.000 tỷ đồng, tăng hơn so với con số 99.000 tỷ đồng vào năm 2023.

Về nhân lực, bộ này chưa bao giờ công bố con số chính xác lực lượng chính quy.

Nhưng vào năm 2017, Giáo Sư Carl Thayer, nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm, đăng trên blog của mình con số ước lượng công an ở Việt Nam, từ công an có thẻ ngành đến những lực lượng bán quân sự trực thuộc sự chỉ huy và điều động của Bộ Công an năm 2013 là khoảng 6,7 triệu người. Trong số này, có 1,2 triệu công an chính quy.

Vào tháng 11/2023, Quốc hội đã thông qua "Luật Lực lượng tham gia bảo vệ an ninh, trật tự ở cơ sở" và luật sẽ chính thức có hiệu lực thi hành từ ngày 1/7/2024.

Luật này sáp nhập các lực lượng tham gia bảo vệ dân phố, công an xã bán chuyên trách và đội trưởng, đội phó dân phòng vào thành lực lượng tham gia bảo vệ an ninh, trật tự ở cơ sở, được coi là "cánh tay nối dài" của Bộ Công an.

Ước tính, Bộ Công an có thêm khoảng 300.000 nhân lực từ lực lượng này.

Dự thảo luật này từng được Quốc hội khóa 14 xem xét nhưng sau đó không được thông qua.

Tháng 11/2020, khi xem xét dự thảo "Luật Lực lượng an ninh trật tự ở cơ sở" nói trên, đại biểu Sùng Thìn Cò, Thiếu tướng của Quân đội nhân dân Việt Nam, cựu Phó Tư lệnh Quân khu 2 và là ủy viên Ủy ban Quốc phòng và An ninh Quốc hội khóa 14, đã từng nêu ý kiến: "Xin lỗi bộ trưởng chứ lực lượng công an quá đông!"

"Một tỉnh ít nhất có 3.000, tỉnh to thì 4.000 công an chính quy. Đông như thế mà còn thêm nhiều lực lượng nữa. Chẳng lẽ lực lượng chính quy không đủ khả năng để chúng ta nắm tình hình, xử lý tình hình?" ông Cò phát biểu.

Vào thời điểm đó, luật gia, nhà báo Trịnh Hữu Long nhận định với BBC rằng không phải ngẫu nhiên mà ông Sùng Thìn Cò lại phát biểu như vậy.

Ông Long nhắc đến việc ông Cò là một tướng lĩnh bên quân đội và cho rằng phát ngôn của ông Cò có thể "đại diện cho một nhóm trong quân đội đang cảm thấy bị ngành công an lấn sân quyền lực".

Trong chiến dịch “đốt lò”, đặc biệt là sau những diễn biến gần đây, một số nhà phân tích nói với BBC rằng quyền lực của ông Tô Lâm đã vượt ra ngoài tầm kiểm soát của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.

Do đó, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng có thể dùng quân đội để cân bằng quyền lực, vì “chỉ có quân đội mới là lực lượng đủ sức làm đối trọng với Bộ Công an”, theo Giáo sư Abuza.

Ông Abuza lưu ý rằng quân đội cũng có cơ quan điều tra, cơ quan xét xử riêng.

Sau khi bà Trương Thị Mai thôi chức, ông Lương Cường, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam, được phân công làm thường trực Ban Bí thư.

Giáo sư Alexander L Vuving, Trung tâm nghiên cứu an ninh châu Á-Thái Bình Dương Daniel K. Inouye (Hoa Kỳ), nói với BBC News Tiếng Việt rằng việc thăng cấp thường trực Ban Bí thư cho Đại tướng Lương Cường giúp điều chỉnh lại cán cân quyền lực trong nhóm lãnh đạo cao nhất của Đảng, đặc biệt là giữa hai lực lượng vũ trang của Đảng – đó là công an và quân đội.

Có thể thấy, với bốn nhân vật bầu bổ sung vào Bộ Chính trị, trong đó có Thượng tướng Nguyễn Trọng Nghĩa, lực lượng quân đội có tới ba vị tướng nằm trong Bộ Chính trị khóa 13, nhóm các nhân vật quyền lực nhất Đảng Cộng sản.

Ở đây cần giải thích thêm rằng, với sự phân công của Đảng, ông Lương Cường và ông Nguyễn Trọng Nghĩa sẽ tập trung cho công tác đảng chứ không phải công tác bên quân đội. Tuy nhiên, họ vẫn được coi là “người của quân đội”.